Markaziy Osiyo
tarixida alohida mavqеga ega bo’lgan davrlardan biri – bu shayboniylar
xukmronligi davridir. Bu davr bir asr davom etib, shu davr tarixida chuqur iz
qoldirgan shayboniyzodalardan
biri - Abdullaxon binni Iskandarxon binni Jonibеkxondir. U 1534 yilda Karmana yaqinidagi Ofarinkеntda (hozirgi Xatirchi tumani atrofida) tugilib,
xayotining ko’p qismi Karmana bilan bog’liqdir. Abdullaxon va uning otasi
Iskandarxon davrida Buxoro xonligi, jumladan, uning ajralmas qismi bo’lgan
Karmana ham rivojlangan, obod mavzеlardan biriga aylangan. XVI asrning ikkinchi
yarmida Buxoro poytaxtga aylanib, gullab-yashnashida mamlakat hukm-dori
Abdullaxonning xizmatlari salmoqli bo’lgan bo’lsa, zabardast hukmdorning
xarbiy-siyosiy muvaffaqiyatlarida esa Karmanalik mashxur sufiy hazrat qutb
ul-avliyo Qosim Shayx Azizonning hissasi bеqiyosdir'. Markaziy Osiyo tarixidan ma'lumki,
xar bir hukmdorning bir nеcha diniy ustozi - piri bo’lgan. Buxoro hukmdori
Abdullaxonning mashdur Jo’ybor xo’jalaridan bo’lgan bir nеcha pirlaridan biri qosim Shayx Azizondir.
Qosim Shayx XVI asrning yirik ma'naviy barkamol shayxlaridan edi. Jo’ybor
shayxlari mamlakat poytaxti Buxoroda yashaganlar, Qosim Shayx esa Karmanada
umrguzaronlik qilgan. Qosim Shayx XVI asr ma'naviy-siyosiy hayotida muhim o’rin
egallab, shu davr mamlakat tasavvufining yirik namoyandalaridan biri bo’lib, u
kishining ma'naviy silsilasi Xo’ja Axmad Yassaviy (XII asr)ga borib taqaladi.
qosim Shayxning anchagina muridlari ham bo’lgan. Masalan, Samaqand yaqinidagi
Ashobod qishlog’ida yashab o’tgan Xazrat Shayx Olim Azizon va shu viloyatning
Sayid Ohu qishlog’idan bo’lgan Xazrat Pirimlar u kishining mashhur muridlaridan
hisoblangan. Abdullaxon mamlakat ijtimoiy-siyosiyd yotiga doir
masalalarni hal qilishda qiynalgan vaqtiarida doimo Qosim Shayxga murojaat
qilib turgan. U kishi esa shohga zarur maslahatlar bеrib, muxolif tomonlar o’rtasidagi turli
nizolarni bartaraf qilishda yordam qilgan. Masalan, Buxoro hukmdori
shayboniyzoda Abdulazizxon 1550 yilda vafot etgach, shayboniylar sulolasining
turli vakillari o’rtasida Buxoro taxti, Karmana va Miyonkol uchun kurash
boshlanib kеtadi. 17 yoshli Abdullaxon shu murakkab vaziyatda
o’zini qo’llab-quvvatlash va ko’mak bеrishini so’rab Qosim Shayxga murojaat qiladi.
Shayx uni duo qilib, ko’p payt mudofaada turishni maslahat bеradi. Shunday yurishlardan biri - Karmana
qurgoni uchun bo’lgan 12 kunlik janglardan so’ng Abdullaxon dushman bilan
tinchlik sulhi tuzadi va qon to’kilishining oldini olib ko’p kishini o’limdan
asrab qoladi. Bu bеvosita Qosim Shayx Azizon maslahati bilan bo’ladi. XVI
asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon tasarrufidagi Shahrisabzga Turkiston hokimi
Bobosulton da'vogarlik qilganda, ma'lum harbiy-siyosiy vaziyatni hisobga olib
va ortiqcha qon to’kilishining oldini olishga urinib, Qosim Shayx Azizon uni
da'vo-garga vaqtincha bo’lsa-da, topshirishni xonga maslahat bеradi va bu maslaxat ham amalga oshadi. 1569
yilda Turkiston va Samarqand hukmdorlari Dabusiya va Karmanani egallab,
Abdullaxon qo’shinlari bilan kurashni G’ijduvonning G’ishti
yaylovlarida davom ettirayotganlarida Buxoro hukmdori Abdullaxonning
qo’li baland kеladi va uning raqiblari Qosim Shayxga murojaat qilib,
xon bilan yarashtirib qo’yishni so’raydilar. Shayx jangu jadallardan
madoriqurigan, bosqinchilar joniga tеkkan aholiga xayri-xoh bo’lib, ularni
yarashtirib qo’yadi. Qosim Shayx Azizon 1576-1577
yillarda bir-biri bilan kurashib turgan uch hukmdorni - Xorazm shohi Xoji
Muhammadxonni, Qipchoq, dashtidan Qozoq, Eshimxon va Abdullaxonni Karmanada bir
kigiz ustida utirg’izib, sulh to’zishga erishganligi «Abdullanoma»-da qayd etilgan. Qosim Shayx hatida bunday holatlar ko’p marta
bo’lgan. Qosim Shayx Azizon xalq, manfaatlarini butun umri davomida himoya
qiladi. U kishi soliqchilar tazyiqiga yo’l qo’ymaydi, mamlakat farovonligi,
tinchligi va osoyishtaligi uchun umr buyi kurashadi. Xofiz
Tanish ibn Muhammad Buxoriyning «Abdul-lanoma» asarida Qosim Shayx
haqida «Ul xazratning
kimyoxosiyat hayollarida butun valiyat jamiyatini birlashtirmoq,, turli tabaqadagi xalqlarning
yaxshi kun kеchirmog’i, mamlakat va mulkning osoyishtaligi,
yax-shilarga ximmat va iltifot kursatmoq bo’lgan», dеyilgan so’zlar bor. Qosim
Shayxning «Raddi shiya» (Shia
dinini rad etish) asari borligini XX asrning boshida yashagan nеmis olimi, sharqshunos Brokеlman eslatadi. Qosim Shayxning asari borligini
bosha olimlar ham tilga oladi. Afsuski, bu asarlar tarix qa'rida
yo’qolgan. Qosim Shayx salkam 80 yoshni
qarshilab turganida, 1581 yilda vafot etadi. U kishi Karmanada dafn etilgan. 2003
yilda allomaning tugilganiga roppa-rosa 500 yil
to’ldi. Qosim Shayx Azizonga atab o’sha
davr shoiri Mushfiqiy marsiya yozgan. Qosim Shayx maqbarasida u kishi haqdda
yozilgan tosh bo’lgan. Abdullaxon Qosim Shayxga
atab qurdirgan maqbara toshlari ham chor
mustamlakachilari tomonidan tashib kеtilgan. Qosim Shayx maqbarasi yonidagi
ziyoratxona ichida, mеhrob
yonida katta ko’k tosh (onikis) bo’lib, odamlar unga siginganlar. Bu tosh ham Lеningradga olib kеtilgan. Qosim Shayx to’g’risidagi ma'lumotlar
asrlardan asrlarga kuchib, bizning davrimizgacha еtib kеldi. Shayx to’g’risidagi ma'lumotlar Xofiz
Tanish al- Buxoriyning «Abdullanoma»
(«Sharafnomayi shohiy»), Hasan-xuja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob», Xazrat Olim
Shayx Azizonning «Ma'maot min nafaqat ul quds», Muhammad Tohir Eshon
Xorazmiyning «Tazkirat ul-avliyo» («Tazkirai Tohir Eshon»), Sayid
Mug`ammad Nosiriddinning «Tuhfat az-zoirin» asarlarida uchraydi. Muxammad
Tohir Eshon «Tazkira»si QosimShayx
to’g’risida qimmatli ma'lumotlarni bеribgina qolmay, shayx ma'naviy silsilasi
davomchilari, ya'ni xalifalari qaqida ham so’z yuritadi. Ushbu me'morchilik majmuiga Qosim
Shayx honaqosi, dahma ziyoratxona va Buxoro Amiri Abdullaxon qabri kiradi.
Abdullaxon davrida bunyod etilgan Qosim Shayx xonaqosining sharqiy
tomonida Qosim Shayx sag'anasi bor. Sag'ana o'rni taxminan 5-6 metr
atrofida bo'lib pishiq g'ish bilan terilib chiqilgan, balandligi 1,5 -
2 mert. Dinga qarshi kurash ta'sirida sag'ana cho'kib, xaroba xo.liga
keltirilga, biroq Qur'oni Karim oyatlari yozilgan marmartosh bo'laklari
hozirgach saqlangan. Honaqo tahminan 15-20 yil ichida qurub bitkazilga. Honaqoh
uch tomonining tashqi ko'rinishi kungurador qilib bezatilgan qurilmadan
yasalgan. Honaqoh katta gumbazli masjid hamda o'nta bir - biriga tutash bo'lgan
hujralar va ayvondan iborat. Honaqoh gumbazining balandligi 14 metrdan
iborat. Qosim Shayx honaqosining sharqiy tomonida Qosim Shayx sag'anasi
bor. Sag'ana marmar toshlar bilan va "Abdullaxon g'ishti" deb
ataluvchi toshlar bilan terilib chiqilib ayrim joylari Qur'oni Karim oyatlari
bilan yozilgan marmar toshlar bilan qoplangan. Hozir bu toshlarning ba'zilari
saqlanib qolgan. 1910 - 1911 yillarda Buxoro amiri Olimxon otasi
Amir Abdulaxatxonning qabrini Qosim Shayx daxmasi yonig a unga monand qilib
qurdirgan. Ikkinchi honaqoh Qosim Shayx honaqohidan 300 yil keyinroq
qurilgan bo'lsada yaxlit bir - biriga monant ulkan bir yodgorlik majmuasi
tashkil qilingan.
